2- Aditzen erregimena eta komunztadura (TEORIA)

2.1 Sarrera:

Erregimenak esaldiak ergatiboaren beharra baduen adieraziko digu:

                            Adb: Txakurrak egin du. / Txakurra zuria da.

Komunztadura esaldi bateko hitzen arteko erlazioa. 

                

                            Adb: Osagai pektikoek malgutasuna ematen diote paretari.

• Iragankorra ergatiboa behar denean. Adb: Zuk egin duzu
• Iragangaitza ergatiboa behar ez denean. Adb: Zu joan zara

Hurrengo hitzek ergatiboa eskatzen dute:

    bibratu, bidaiatu, boxeatu, bozkatu, brikolatu, desfilatu, dimititu, dirdiratu, eboluzionatu, erreakzionatu,     errimatu, eskiatu, esprintatu, flotatu, funtzionatu, hibernatu, irakin, iraun, itsastatu, migratu, obulatu,        oszilatu, patinatu, pertseberatu, pibotatu, planeatu (hegazkinak), sufritu, ziatu.

Eguraldia inpertsonala da. Adb: Euria ari du / Hotz du / Luzatu du eguna / Hotz handia egiten du

Aditzak euskaltzaindiako hiztegian bilatu eta aurrean jarriko du zein den bere erregimena:

                            Abd: hornitu,         da/du ad. Zerbaitetarako...

2.2 Aditzen erabilera inpertsonala

Irakurleari irakurketa generikoa emateko. 

• Iragankorrean: 

        Adb. Laginak Bilboko itsasadarrean bildu ditugu / Laginak Bilboko itsasadarrean bildu dira

• Interpretazio generikoa: Aditz nagusiak -tzen eramaten du. 

        Adb. Laginak honela prestatzen dira.

• Forma pertsonalen interpretazio inpertsonala:

        Adb. Azterketa batean, erantzuna ez badakizu, hobe duzu ez erantzutea.

        Adb. Bulego hori hamarretan irekitzen dute. 

        Adb. Horixe da gure ohitura: neu banaiz arduraduna, neuk irekitzen dut atea.

• Inpertsonal generikoak: Subjetua zehaztugabea

        Adb. Norberak jakin behar du zer egin duen.

        Adb. Nori berea eman behar zaio.

• Iragangaitza:

        Adb. Mikel bide horretatik doa unibertsitatera. / Bide horretatik doa unibertsitatera.

2.3 Aditz arazleek "eragile" argumentua dute

Aditz arazleek "-arazi" daramatzaten aditzek eratzen dituzte. Adb: 

                            egin + arazi -> eginarazi

                            etorri + arazi -> etorrazari

Esaldi adibideak:

        Ikasleek etxeko lanak egin dituzte                                (Iragankorra)

        Irakasleek ikasleei etxeko lanak eginarazi dizkiete     (Aditz arazlea)

       

        Ikasleak bulegora etorri dira.                                        (Iragangaitza)

        Irakasleek bulegora etorrarazi dituzte ikasleak             (Aditz arazlea)

Hau da, 

                    (Iragangaitza)NOR -> (Arazlea)NOR-NORK 

                    (Iragankorra)NOR-NORK -> (Arazlea)NOR-NORI-NORK

Aditz batzuk berez badira aditz arazleak, zehazkiago -ra- daramatenak. Adb:

                       ikasi + arazi -> ikasiarazi (irakatsi)

                       egin + arazi -> eginarazi (eragin)

                        ikusi + arazi -> ikusarazi (erakutsi)

2.4 Partitiboarekiko (-rik) komunztadura singularrean

-rik daramaten sintagmek  ez daramate komunztadurarik. Adb:

    

    Sustraietan garatzen den epidemiak ez du ditu kutikularik  

    Cycadacea Familiako landareek ez dute dituzte estrobilo emerik

    

-rik artikulu gabe lotzen zaio. Adb:

    

    Ez dut lanik egin / Ez dut lanarik egin

    Ez dut liburu garestirik erosi / Ez dut liburu garestiarik erosi

2.5 Mugagabeko sintagmen komunztadura

Izen sintagmek hiru forma eraman ditzakete:

• Mugagabea
• Mugatu singularra
• Mugatu plurala

Aditzen, aldiz, bi forma:

• Singularra
• Plurala

Sintagma mugagabeetan bi mota daude:

• Interpretazio singularrera eramaten gaituztenak: Adb. Ur asko dago.
• Interpretazio pluralera eramaten gaituztenak: Adb. Ingurune mota asko daude (singularrak ere balio du interpretazio pluralera eramaten gaituztenetan)

Ehunekoak mugagabean deklinatu ohi dira eta aurreko interpretazioak jarraitzen dituzte. Adb.

    Uraren %20 lurrundu da

    Animalia-espezieen %40 suntsitu da

    Animalia-espezieen %40 suntsitu dira

2.6 Perpausek singularrean egiten duten komunztadura

Izen sintagmek numero singularra zein plurala eraman dezakete. Perpausek aldiz, BETI singularrean. Adb:

Sistemari egiten dioten faktoreak identifikatu nahi ditugu

Sistemari lau faktorek eragiten diotela ondorioztatu dugu

Sistemari eragiten dioten faktoreak zein diren jakin nahi dugu

Sistemari eragiten dioten faktoreak identifikatzea da gure helburua

KONTUZ: Ez nahastu perpaus barruko mendeko perpausarekin. Adb:

Sistemari eragiten dioten faktoreak zein diren jakin nahi ditugu dugu

2.7 Juntadura eta komunztadura

Juntaduraz ezin dira gramatika-kategoria desberdineko elementurik elkartu. Adb:

    

    Geologia praktikoa. Materialak ezagutzea eta mapen analisia. (EZIN DA)

    Geologia praktikoa. Materialak ezagutzea eta mapak analizatzea (AHAL DA)

    Geologia praktikoa. Materialak identifikazioa eta mapen analisia. (AHAL DA)

    Polarizatutako eta eguztitiko argia (EZIN DA)

    Polarizatutako argia eta eguzkitiko argia (AHAL DA)

Hainbat izen-sintagma "eta" erabiliz lotzean pluralean bihurtuko da egitura. Adb:

    

    Ortografia-akats bat eta estilo kontu txiki bat zuzendu dizkizut.

 

Lotutakoak izen abstraktuak edo ekintza-izenak badira, aditza singularrean zein pluralean. Adb:

    Hori egiteko kemena eta adorea behar da.

    Hori egiteko kemena eta adorea behar dira.

    

    Digestioak funtzio konplexuen koordinazioa eta modulazioa eskatzen du.

    Digestioak funtzio konplexuen koordinazioa eta modulazioa eskatzen ditu.

Izenordainak juntatzen direnean, pertsonak kontuan hartu. Adb:

    Zuek eta ni elkarrekin joango gara Dekanoarengana.    (Zuek + ni = Gu)

    Zuk eta gainerako taldekideek txosten bana aurkeztu behar duzue(Zuk + g. taldekideek = Zuek)

Juntatzean perpausak direnean, singularrean. Adb:

    Kontuan hartu behar da dira lana epearen barruan entregatu behar dela eta egelaren bidez helarazi behar zaiola irakasleari

    Datuak berriro biltzea eta kalkuluak berriro egitea nahi du ditu

2.8 Izenordain elkarkari eta bihurkariak(elkar, batak bestea, bere burua, bere)

Izenordain elkarkari-bihurkariek baldintza sintaktiko zurrun bat bete behar dute: Haien erreferentea esaldi berean dagoen eta sintaxi-egituran gorago dagoen sintagma bat izan behar da. Adb:

    Taldekideek elkarri lagundu behar diote (ONDO)

    Elkarrek taldekideei lagundu behar diete (TXARTO)

    Jonek bere burua zigortu du (ONDO)

    Bere buruak Jon zigortu du (TXARTO)

elkar eta batak bestea izenordainek erreferentea plurala baina komunztadura singularrean. Adb:

    

    Bi plaka horiek elkar ukitzen dute dituzte

    Elektroiek elkarri eragiten diote diete

    Elektroiek batak besteari eragiten diote diete

bere/haren/beraren izenordainek hurrengo bereizketa dute: 

• bere: Erreferentea perpaus berean dagoenean eta aditz laguntzailean islatuta dago. Adb:

                    Mirenek bere seme-alabak ekarri ditu

• haren/beraren: Erreferenteak nahi duen lekuan egon daiteke eta  ez dago aditz laguntzailean islatuta. Adb:

                    Miren etorri zen atzo. Haren semea ere ikusi nuen atzo nik. 

                    Miren etorri zen atzo. Beraren semea ere ikusi nuen atzo nik. 

                    Miren eta haren semea ikusi ditut zineman (nik) 

2.9 Bereganatu / nireganatu / gureganatu... eta bertaratu

Berenganatu aditzen erabilera. Adb:

    Ikasle honek kontzepturik garrantzitsuenak berenganatu ditu

    Nik kontzepturik garrantzitsuenak nireganatu ditut

    Guk kontzepturik garrantzitsuenak gureganatu ditugu

    Zuk kontzepturik garrantzitsuenak zureganatu dituzu

Bertaratu aditzaren erabilera. Adb: 

    Ikasleak etxera joan dira

    Ikasleak etxeratu dira

    Ikasleak etxera etxeratu dira

    Lapurra kartzelara sartu dute

    Lapurra espetxeratu dute

    Lapurra kartzelara espetxeratu dute

Bertaratu hitzak bertan anafora daramanez, leku erreferentzia gisa erabil dezakegu. Adb:

    Nahitaezkoa da klase guztietara etortzea

    Nahitaezkoa da klase guztietara bertaratzea

2.10 dagokionez / dagokienez

Erabiltzeko, NORI datibo kasuan egiten da. Adb:

    Lurrazalearen izaerari dagokioez, aipatu hondoratzen den litosfera...

    Deformazio-egiturei dagokienez, fosaren inguruan...

Ez da egokia hurrengo erabiltzea. Adb:

    Elementu endokondralei dagokienez, hauen konplexutasunak gora egin du. (TXARTO)

    Elementu endokondralaren konplexutsunak gora egin du. (ONDO)

    Elementu endokondralei dagokienez, esan behar da haien konplexutasunak gora egin             duela. (ONDO)

2.11 Izenki predikatuak eta artikulua: irakaslea da / irakasle dago; kalkulatua da vs kalkulatuta/rik dago

Determinatzaile mugatzaileak (-a/-ak) argumentuak diren izen-sintagmei lotuta ez ezik, izan lotura-aditzaren osagarriak diren izenki predikatuei lotuta joan daitezke eta komunztadura egiten dute subjetuarekin eta aditzarekin. Adb:

        Lore-errezeptakulua konkaboa da (SINGULARRA)

        Talde honetako onddoak landareen bizkarroiak dira (PLURALA)

Bi irakurketa; predikatiboa edo identifikatzailea.  Identifikatzaileak itzulgarriak dira. Adb:

        Hori irakaslea da

• Horren lana irakaslearena da (PREDIKATIBOA)
• Hori da (gure) irakaslea (IDENTIFIKATZAILEA)
• Irakaslea hori da (IDENTIFIKATZAILEA ITZULITA)

Egon aditzarekin doazen predikatuek ez dute artikulurik hartzen. Adb:

    

        Miren irakaslea da

        Miren irakasle dago Deustuko Unibertsitatean

        

        Egoera tristea da

        Jendea triste dago

Izaki mailako predikatuak vs egoera mailako predikatuak bereizteko erabiltzen da artikulua. Adb:

        Egoera tristea da (Ipar.)

        Jendea triste da (Ipar.)

Artikulurik gabeko egoera mailako predikatuak beste aditzekin. Adb:

        Aitona artzain joan zen Amerikara.

        Ikasleak zuhur ibili dira azterketan.

        Honelako egoeretan zintzo jokatu behar da.

Aditz-partizipioek ere bukaera desberdinak hartzen dituzte. Adb:

        Datu hauek nik kalkulatuak dira.

        Datu hauek ondo kalkulatuta daude.

        Datu hauek ondo kalkulaturik daude.

        Datu hauek ondo kalkulatuak daude. (BEHINTZAT BATUAN)    

2.12 Bihurketa-aditzak: bihurtu, bilakatu, egin, eraldatu

Bihurketa-aditzen predikatuak artikulurik gabe gauzatu ohi dira. Adb:

        Landareek eguzki-energia energia kimiko bihurtzen dute. (ONDO)

        Landareek eguzki-energia energia kimikoa bihurtzen dute. (TXARTO)

        Landareek eguzki-energia energia kimikoan bihurtzen dute. (TXARTO)

        Egun, eremu geomagnetikoaren alderanzketak geofisikaren oinarrizko printzipio bilakatu         dira. (ONDO)

Badaude salbuespen batzuk. Adb:

        Lankidetza ikerketa-taldearen helburu handienetako bat bihurtu da

        Lankidetza ikerketa-taldearen helburu nagusia bihurtu da

        Lankidetza ikerketa-taldearen helburu garrantzitsuena bihurtu da

eraldatu aditza erabiltzean, -ra atzizki adlatiboa ezartzen da. Adb:

        Konpresio-baldintza orokorrak estentsio-baldintzetara eraldatzeko beste indar eragin                zuen.

2.13 Iritzi aditzaren osagarriak ez darama artikulurik

Iritzi aditzak bi adiera ditu: Iritzia ematekoa eta Denominazioa. Adb:

        Egitasmoari oso interesgarri deritzot (IRITZIA)

        Poro handiez osoturiko bahezko areak daudeneko guneari bahezko plaka deritzo                                                                                                                             (DENOMINAZIOA)

KONTUZ: deritzaio deritzo / deritzaie deritze

Gogoratu:

        deritzot / deritzet / esaten zaio / esaten zaie (ONDO)

        Bezala ezagutzen / Izenaz ezagutzen (TXARTO; KALKO GRAMATIKALA)

2.14 Prolatiboa (-tzat) hartu / jo / eman

Prolatiboa izenari lotzen zaio artikulurik gabe. Adb:

        Baina gaur egun, fase hori gainditutzat eman behar da.

        Ertz hauek bolkanikotzat edo ez-bolkanikotzat har daitezke.

        Arroka Karbonifero guztiak granitoidearen arroka ostalaritzat jotzen dira.

        Arroka Karbonifero guztiak granitoidearen arroka ostalariatzat jotzen dia.